NHỮNG NGƯỜI VIỆT NAM ĐẦU TIÊN
ĐƯỢC CHỤP ẢNH CHÂN DUNG LÀ AI?
Trong lịch sử nhiếp ảnh Việt Nam, Chánh sứ Phan Thanh
Giản, Phó sứ Phạm Phú Thứ, Bồi sứ Ngụy Khắc Đản trong sứ bộ VN sang Pháp năm
1863 được xem là những người Việt đầu tiên được chụp ảnh chân dung cá nhân. Vào
thập niên 1920, ảnh của ba vị được Tập san Đô thành Hiếu cổ (Bulletin des Amis
du Vieux Hue – BAVH) đăng tải trên số 1 năm 1926, kỹ thuật in tráng thời đó khiến
ảnh trông không rõ nét. Ngoài ba vị này, hầu như không ai nhìn thấy ảnh chân
dung chụp riêng của các thành viên khác trong sứ bộ. Mãi đến gần đây, Thư viện
quốc gia Pháp (BNF) mới công bố gần 70 bức ảnh chân dung của nhiều thành viên
trong sứ bộ VN tại Pháp năm 1863 đã được một nhà nhiếp ảnh thuộc Bảo tàng Lịch
sử Tự nhiên Paris thực hiện. Đây quả là một nguồn tư liệu bằng hình ảnh quý giá
còn được lưu trữ đến ngày nay, song có nhiều điều cần làm rõ để những hiểu biết
về chúng được trọn vẹn hơn.
***
Có thể nói mà không sợ nhầm lẫn rằng sứ bộ Việt Nam tại
Pháp năm 1863 là những người Việt đầu tiên được chụp ảnh chân dung cá nhân, thế
nhưng ngoài ba vị lãnh đạo sứ bộ, còn có bao nhiêu người được chụp ảnh nữa thì
từ lâu đó vẫn còn là câu hỏi chưa có lời giải đáp. May mắn là trong thời gian vừa
qua, lời giải đáp đã đến từ Thư viện Quốc gia Pháp khi cơ quan này cho công bố
toàn bộ bộ ảnh do nhà nhiếp ảnh Jacques-Philippe Potteau (1807-1876) chụp sứ bộ
VN.
Theo Tây hành nhật ký của Phó sứ Phạm Phú Thứ, khi mời
sứ bộ chụp ảnh, có lẽ sợ rằng các vị khách từ chối, các viên chức Pháp nói thác
là cần có ảnh để trình cho Pháp hoàng Napoléon III xem trước trong thời gian
ông còn đang kinh lý xa kinh thành Paris. Song trên thực tế, qua nội dung kế hoạch
công bố của Thư viện Quốc gia Pháp, người ta biết rằng trong ba năm đầu tiên của
thập niên 1860, trong khuôn khổ kế hoạch nghiên cứu về nhân chủng học của Bảo
tàng Lịch sử Tự nhiên Paris, nhà nhiếp ảnh Potteau trực thuộc cơ quan này đã chụp
ảnh cho cả ba sứ bộ đến từ ba nước khác nhau, một từ Xiêm (Thái Lan) năm 1861,
một từ Nhật Bản năm 1862 và sứ bộ VN năm 1863.
Như vậy, điều đầu tiên có thể khẳng định là mục đích
chính của việc phía Pháp khẩn khoản xin chụp ảnh sứ bộ Việt Nam là nhằm phục vụ
yêu cầu nghiên cứu về mặt nhân chủng học các dân tộc Á Đông của họ. Dù sao,
cũng nhờ thế mà ngày nay chúng ta có được những hình ảnh quý báu của tiền nhân
cách nay hơn 150 năm.
* Bộ ảnh Potteau chụp cho sứ bộ VN có 69 ảnh, mỗi người
chụp từ 1 đến 3 kiểu ảnh, tất cả được trình bày trong 47 khung ảnh đánh số thứ
tự từ 1 đến 47. Như vậy có những khung ảnh chứa đến 2 ảnh, thường là chụp một
người ở hai tư thế nhìn nghiêng (profil) và nhìn thẳng (face), song cũng có
khung ảnh chụp hai người khác nhau.
* Phần chú thích bằng tiếng Pháp ở mỗi ảnh đều được mở
đầu bằng cụm từ “Ambassade Cochinchinoise à Paris. 1863” (Sứ bộ Việt Nam tại
Paris năm 1863); kế đó là tên người được chụp ảnh hầu như không được ghi lại
đúng theo cách đọc của người Việt, ví dụ như tên chánh sứ Phan Thanh Giản được ghi
là Phan-Thong-Gian; tên Phó sứ Phạm Phú Thứ ghi là Phan-Plu-Thu; tên Bồi sứ Ngụy
Khắc Đản ghi là Nguy-Kai-Dan. Sau tên là nhiều chi tiết khác về nhân vật như tuổi,
sinh quán, chức vụ và phẩm trật nếu là quan lại. Điều này nói lên sự tìm hiểu tỉ
mỉ của nhà nhiếp ảnh Potteau cũng như các viên chức thuộc Phòng thí nghiệm nhân
chủng học Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Paris.
* Song sự tỉ mỉ của họ cũng để lộ ra những khuyết điểm
cần được làm rõ về bộ ảnh cực quý này trong lịch sử Việt Nam vào thời kỳ phôi
thai của kỹ thuật nhiếp ảnh. Trước hết là sự ngộ nhận về thành phần của những
người được chụp ảnh mà Potteau đánh đồng là “sứ bộ Việt Nam tại Paris”, vì
không phải ai trong số họ cũng là thành viên của sứ bộ. Tiêu biểu nhất về sự ngộ
nhận này là gia đình bà Nguyễn Thị Sen (hay Nguyễn Thị Liên), vợ góa ông
Philippe Vannier (1762-1842), là một trong những người Pháp đã góp nhiều công sức
với chúa Nguyễn Ánh trong cuộc nội chiến với nhà Tây Sơn. Vannier được Nguyễn
Ánh-Gia Long đặt tên là Nguyễn Văn Chấn, được phong chức Chưởng cơ (tòng nhị phẩm),
tước Chấn võ hầu. Ngày 12.11.1811, Vannier làm lễ cưới cô Magdeleine Nguyễn Thị
Sen, sinh năm 1791, con một gia đình giáo dân Thiên chúa tại phường Thợ Đúc, Huế.
Năm 1824, Vannier đưa cả gia đình về cư ngụ tại
Lorient (Pháp), từ đó trong lòng bà Sen luôn nung nấu niềm hoài hương, muốn trở
về thăm lại quê cũ, được chồng hứa hẹn, song lời hứa này chưa thực hiện được
thì Vannier qua đời vào năm 1842. Khi sứ bộ Việt Nam đến Paris thì bà Sen và
các con đã xa quê gần 40 năm ròng, được tin này, bà cùng cô con gái Marie
Vannier, 40 tuổi, tức tốc từ Lorient đi lên Paris thăm sứ bộ. Sự việc này được
Phạm Phú Thứ ghi lại trong Tây hành nhật ký như sau:
”… Buổi chiều hôm ấy có người vợ viên quản thuyền
Phénix ngày trước, tên là Nguyễn Văn Chấn, nhũ danh là Thị Sen, cùng con gái
tên là Ma-Duy (Marie) từ thành phố Lô-di-ăng (Lorient) tìm tới sứ quán…Khi thấy
người bổn quốc, bà ấy không sao nén được mối cảm động, hai hàng nước mắt chảy
xuống ròng ròng…” (tạp chí Văn Đàn Sài Gòn 1960).
Hai mẹ con người phụ nữ đáng thương này còn nán lại
nhà trọ ở Paris cả tháng trời, chờ đến khi sứ bộ rời hẳn nơi đây để tiễn chân rồi
mới chịu về Lorient. Trong bộ ảnh của Potteau vừa được Thư viện Quốc gia Pháp
công bố, có ảnh của bà Sen và hai người con là Michel Vannier (tên Việt là Nguyễn
Văn Lễ), con trai trưởng của bà và Vannier, và Marie Vannier, con gái của hai
người. Tuy nhiên trong những ảnh trên, Potteau ghi chú tên của bà Sen là
Sam-Diam, dưới ảnh của Michel Vannier, ghi tên mẹ cũng là Sam-Diam, nhưng dưới ảnh
của Marie Vannier, lại ghi tên mẹ là Seu-Dong. Điều này đã khiến cho có người
ngộ nhận là Philippe Vannier có hai người vợ khác nhau, bà Sam-Dian sinh ra
Michel Vannier và bà Seu-Dong sinh ra Marie Vannier. Đây là một sai sót của nhà
nhiếp ảnh Potteau và Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Paris trong việc phiên âm tên
người được chụp ảnh, vì trên thực tế hai tên Sam-Diam và Seu-Dong đều là của bà
Nguyễn Thị Sen.
Trong nhiều tài liệu của người Pháp viết về cuộc hôn
nhân Việt-Pháp này, tên bà Sen được viết là Sen-Dong, ghép từ tên riêng của bà
là Sen với tên Dõng là tên của thân phụ bà, ông Nguyễn Văn Dõng. Do đó cần hiểu
rằng, trong bộ ảnh vừa được Thư viện Quốc gia Pháp công bố, hai tên Sam-Diam và
Seu-Dong đều thuộc về một người là bà Nguyễn Thị Sen, và cả ba không dính dáng
gì đến chuyến công tác của sứ bộ hết.
* Trong số những người không thuộc sứ bộ nhưng có ảnh
chụp trong bộ ảnh, có hai du học sinh sống tại Sài Gòn, từng là học sinh của
trường d’Adran, một là Simon Của, 17 tuổi, hai là Trần Văn Luông, có tài liệu
ghi là Trần Tử Long, con trai ông Phủ Bình Long (nay là Hóc Môn) Trần Tử Ca,
người bị nghĩa quân sát hại năm 1885. Đây có lẽ là hai trong số những du học
sinh đầu tiên của Việt Nam được sang Pháp học.
* Điểm đặc biệt thú vị là nhờ có bộ ảnh mới được công
bố này mà chúng ta lần đầu tiên nhìn thấy được chân dung Tôn Thọ Tường, một
viên chức trong bộ máy chính quyền thực dân Pháp với ngạch Phủ, đồng thời là một
nhà thơ nổi tiếng của nửa sau thế kỷ 19, với những cuộc xướng họa thơ cùng cử
nhân Phan Văn Trị, nguyên Tuần phủ Huỳnh Mẫn Đạt, được lịch sử văn học ghi lại
một cách trân trọng.
Trong tác phẩm “Tôn Thọ Tường” (Nhà in Ngày Nay – Hà Nội
1942), tác giả Khuông Việt đã dành nhiểu công sức để sưu tầm tài liệu về thân
thế và sự nghiệp nhân vật này, mà cũng chỉ giới thiệu được những tấm ảnh chụp
ngôi mộ và bia mộ của ông tại làng Phú Nhuận (nay thuộc quận Phú Nhuận) mà
thôi.
Theo Tây hành nhật ký của Phạm Phú Thứ, toán viên chức
được Soái phủ Nam kỳ cử tháp tùng để hỗ trợ sứ bộ Phan Thanh Giản ngoài một người
Pháp chính gốc là Đại úy Rieunier (Lý A Nhe), còn có 4 người Việt, gồm hai
thông ngôn là Trương Vĩnh Ký và Nguyễn Văn San và hai ký lục là Tôn Thọ Tường
và Phan Quang Hiệu. Dưới bức ảnh Tôn Thọ Tường, nhà nhiếp ảnh Potteau đã chú
thích nguyên văn như sau: “Ambassade Cochinchinoise à Paris. 1863. Bâ-Thuang,
38 ans. Annamite né à Saïgon. (Annam), 1er lettré de l'Ambassadeur et préfet de
Saïgon; assis de face en grand costume ». Sở dĩ chúng tôi xác quyết đấy là ảnh
Tôn Thọ Tường vì các lẽ :
- Trong cách tự xưng danh của Tôn Thọ Tường, thậm chí
trong các văn kiện bổ nhiệm của chính quyền Pháp, thường chỉ ghi là Ba Tường
hay Phủ Ba Tường, không mấy khi ghi đúng tên họ chính thức. Từ Bâ-Thuang trong
chú thích ảnh của Potteau là phiên âm từ từ Ba Tường.
- Khi chụp ảnh, Tôn Thọ Tường đúng 38 tuổi (1825-1863)
- Tôn Thọ Tường sinh tại Sài Gòn, làm Tri phủ (préfet)
tại Sài Gòn và giữ chức Ký lục (lettré) trong phái bộ Pháp. Các chi tiết về cuộc
đời ông đều khớp với chú thích của Potteau.
* Bộ ảnh có thể giúp nhiều gia đình tại Huế và một vài
nơi khác tìm thấy hình ảnh của tổ tiên mình, với các chi tiết rõ ràng về tuổi
tác, sinh quán như các ông: Nguyễn Hữu Thận, võ quan, tòng ngũ phẩm; Nguyễn Hữu
Cấp, võ quan, tòng ngũ phẩm; Hồ Văn Long, quan văn, tòng ngũ phẩm; Tạ Huệ Kế,
văn quan bộ Hộ, chánh lục phẩm….Hầu hết các văn võ quan vào thời kỳ này đều búi
tóc như tập quán của người Việt từ thế kỷ 19 trở về trước, thậm chí trong bộ ảnh
có anh lính tên Guyên (Nguyên?) sở hữu mái tóc dài 1,58 mét.
Hi vọng trong tương lai, bộ ảnh này còn hé lộ nhiều
chi tiết thú vị hơn nữa về một thời khoảng lịch sử cách nay hơn 150 năm.
25.9.2016
Bồi sứ Ngụy Khắc Đản, Án sát sứ, chánh tứ phẩm (chú
thích ảnh là tòng tam phẩm)
(Ambassade Cochinchinoise à Paris. 1863. Nguy-Kai-Dan, 48 ans. 3ème
ambassadeur. Mandarin du 3ème degré, 2ème Classe. jpg)
Nguyễn Văn San, thông ngôn thuộc phái bộ Pháp tháp
tùng sứ bộ Phan Thanh Giản.
(Ambassade Cochinchinoise à Paris. 1863. Pétrus-Sang, 35 ans. Annamite du
Tonkin. C'est lui qui a servi d'interprète à l'amiral Bonnard pour signer la
paix en avril 1863)
Trần Tử Luông, du học sinh, con trai huyện Trần Tử Ca
(sau được thăng Đốc Phủ sứ)
(Ambassade Cochinchinoise à Paris. 1863. Tran-van-Luong. 17 ans, annamite né à
Saïgon, fils du préfet de Saïgon - face)
Một lính thợ với quân phục đương thời
(Ambassade Cochinchinoise à Paris. 1863. Hieû, 45 ans. Annamite né à Hué
(Annam), militaire ouvrier (uniforme de simple soldat))
Anh lính Việt có mái tóc dài 1,58m
(Ambassade Cochinchinoise à Paris. 1863. Guyên, 36 ans. Annamite né à
Thia-Thien (Annam). Caporal militaire, ouvrier. Ses cheveux ont 1m58 de long)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét