Từ đâu mà có cách chuyển ngữ sang tiếng Việt là: 'Cộng Hòa", "Tự Do" ?

 TỪ ĐÂU MÀ CÓ CÁCH CHUYỂN NGỮ SANG TIẾNG VIỆT LÀ: "CỘNG HÒA", "TỰ DO" ?

Thường nghe câu "dựa vào truyền thống" để làm kim chỉ nam, nhưng gặp phải những khái niệm thiết yếu mà trong truyền thống không có, biết lấy gì mà dựa? Thì... lấy nền văn minh phương Tây mà dựa, hơn nữa còn đề cao.

1/ Thì đó, khái niệm về thiết chế "REPUBLIC"! Thiết chế này xuất hiện trong nền văn minh phương Tây, theo đó mọi người trong cộng đồng cùng chung vai gánh sức và chọn ra người cai trị bằng hình thức bỏ phiếu. Thiết chế này không dành đặc quyền cho vua chúa, không dành đặc quyền cho ý thức hệ chánh trị hoặc tôn giáo nào trong việc mưu cầu lợi ích cho đất nước.
Trong khi đó, ở các nước phương Đông như Nhựt, Tàu, Việt suốt hàng ngàn năm quân chủ trước kia KHÔNG hề tồn tại thiết chế như vậy, nên không có thuật ngữ nào tương đương với "Republic" hết!

Theo khảo cứu của Giáo sư Vĩnh Sính (giảng dạy tại Gia Nã Đại, Nhựt Bổn), ở châu Á người Nhựt đi tiên phong trong tiếp xúc với các nước phương Tây. Họ đứng trước thách thức là chuyển ngữ từ ngôn ngữ bên phương Tây sang chữ Kanji ("Hán tự", theo cách gọi của người Nhựt).
Chính người Nhựt đã tìm hiểu khái niệm "Republic", sau đó họ dùng chữ 共 ghép với chữ 和 lại với nhau - để cố gắng chuyển tải ý nghĩa của một thiết chế chánh trị du nhập từ văn minh Tây phương ("Republic").

Giới sĩ phu Trung Hoa mượn lại cách chuyển ngữ từ người Nhựt: "Republic" là 共 和. Kế tiếp giới sĩ phu Việt Nam cuối thế kỷ 19 qua đầu thế kỷ 20 qua việc đọc sách Hán văn đã dùng luôn "Republic" nghĩa là 共 和, đọc theo âm Việt-Hán của chúng ta là: "CỘNG HÒA".

2/ Còn "LIBERTY"?

Giá trị cao nhứt của MỖI MỘT CÁ NHÂN là "Liberty", có thể thấy giá trị này trong Tuyên ngôn độc lập Hoa Kỳ năm 1776. Tại sao? Là vì, trong văn hóa Kitô giáo mà khởi thủy nước Mỹ chịu ảnh hưởng sâu đậm, theo đó mỗi một con người mang lấy hình ảnh của Thiên Chúa và Thiên Chúa đã ban cho con người một đặc tính cao trọng của chính Thiên Chúa là: "Liberty" - như Tuyên ngôn độc lập Hoa Kỳ và những văn bản hệ trọng nhứt của Mỹ đã xác tín, đã tuyên cáo.

Ở những nước như Nhựt, Tàu, Việt không nằm trong bối cảnh văn minh Kitô giáo (Christianity), hẳn nhiên không thấu triệt / chia sẻ quan niệm cơ bản "con người là hình ảnh của Thiên Chúa". Mà chỉ quen với khái niệm "Ý vua là ý Trời". Dù vậy, lần lượt trong thế kỷ 19 và thế kỷ 20, cũng minh định giá trị cao nhứt của con người là "Liberty".

Ý niệm "Liberty" xuất hiện trong bối cảnh văn hóa khác hẳn với bối cảnh các nước Nhựt, Việt, Tàu suốt ngàn năm... nên rất khó có một thuật ngữ tương đương trong Hán tự (là văn tự dùng chung cho Tàu, Nhựt, Việt cả ngàn năm).
Rốt cuộc, hai chữ 自 由 đã được chọn để chuyển ngữ cho "Liberty".
Đọc theo âm Việt-Hán của 自 由 là: "TỰ DO".

Ngày nay chúng ta đã quá quen khi dịch "Republic" là Cộng Hòa, "Liberty" là Tự Do - và chúng ta cần nhớ là thuật từ "Republic" & "Liberty" không có sẵn thuật từ tương đương trong thư tịch Hán tự xưa, công lao này do người Nhựt đã suy nghĩ rồi tìm ra cách ghép một số chữ Hán (Kan-ji) để diễn đạt, chuyển ngữ.

Nguồn: Nguyễn - Chương Mt