Về một sự chuyển ngữ của người Việt: "Prime Minister" dịch ra sao?

 VỀ MỘT SỰ CHUYỂN NGỮ CỦA NGƯỜI VIỆT: "PRIME MINISTER" DỊCH RA SAO?

1/ Vào tháng 4 năm 1945 chánh phủ Trần Trọng Kim được thành lập. Lần đầu tiên người Việt có một chế độ chánh trị hoàn toàn khác với chế độ quân chủ tồn tại trong suốt ngàn năm trước đó!
Vai trò đứng đầu nội các được giao cho học giả Trần Trọng Kim, mà tiếng Anh gọi là "prime minister", sẽ phải dịch sang tiếng Việt mần răng?

2/ Nhìn qua Trung Hoa lúc bấy giờ (1945), ở bển dùng danh xưng "President" cho Tưởng Giới Thạch, họ chuyển dịch là 總 統 (âm Việt của chúng ta đọc là "Tổng thống").
Vậy, nhìn qua Nhựt Bổn thích hợp hơn, bởi ở xứ này họ dùng "Prime Minister" cho người đứng đầu nội các. Coi, người Nhựt chuyển ngữ mần răng?

3/ Nói qua nước Nhựt một chút. Cũng như Việt, Tàu, nước Nhựt cũng từng có hàng ngàn năm chỉ biết tới chế độ quân chủ mà thôi. NHƯNG người Nhựt đã đi tiên phong trong việc tiếp nhận nền văn minh chánh trị của phương Tây.
Năm 1882, một phái đoàn các bực trí thức Nhựt Bổn qua Anh và qua Đức để nghiên cứu chánh trị. Trở về nước, họ đề xuất cải cách chế độ, soạn thảo Hiến pháp mới. Tháng 12 năm 1885, nước Nhựt dưới thời Minh Trị Thiên hoàng chuyển sang chế độ "quân chủ lập hiến", có vua đồng thời có Nghị viện (Quốc hội) để bầu lên NGƯỜI ĐỨNG ĐẦU NỘI CÁC.

4/ Bên Anh, người đứng đầu nội các gọi là "Prime Minister". Nghĩa sát sườn của thuật ngữ này là "vị bộ trưởng hàng đầu / vị bộ trưởng chủ yếu" ("prime" là chủ yếu 主要; "minister" là bộ trưởng 部長).
Bên Đức, người đứng đầu nội các gọi là "Kanzler", nghĩa là "Chưởng ấn" 掌 印 (tên đầy đủ là "Bundeskanzler": "Chưởng ấn liên bang").

Người Nhựt, tiếp nhận từ cuộc nghiên cứu chánh trị nước Anh và nước Đức, họ đặt ra chức vụ đứng đầu nội các, và được viết là: 総 理 âm Nhựt đọc "Sō Ri", âm Việt của chúng ta đọc là "Tổng lý" (tên đầy đủ là "Nội các Tổng lý đại thần" 内 閣 総 理 大 臣).

[ Người Tàu, sau khi lập ra "Cộng hòa nhân dân Trung Hoa" (do đảng cộng sản cầm trịch) năm 1949, họ cũng dùng chữ "Tổng lý" để chuyển ngữ cho "Prime Minister" (tên đầy đủ là "Quốc vụ viện Tổng lý" 国务院 总理)]

5/ Trở lại VN. RẤT ĐÁNG CHÚ Ý, ngay từ tháng 4/1945 chánh phủ Trần Trọng Kim ra đời đã không mượn cách gọi "Tổng lý" của Nhựt Bổn chuyển ngữ cho "Prime Minister". Mà người VN chúng ta có một cách chuyển ngữ riêng, khác hẳn, là: "Thủ tướng".

(không rõ có phải học giả Trần Trọng Kim là người đầu tiên dịch "Prime Minister" thành "Thủ tướng", hay là do một bực trí thức nào đó đã nghĩ ra?).
Dữ kiện khách quan ở đây, là: Học giả Trần Trọng Kim trở thành "Prime Minister" ĐẦU TIÊN trong lịch sử chánh trị VN, và chức danh này được chuyển ngữ theo cách riêng của người VN là "Thủ tướng"!

TÓM LẠI,
Người đứng đầu nội các, ở Anh, gọi là PRIME MINISTER (tức "Bộ trưởng hàng đầu/Bộ trưởng chủ yếu").
Người đứng đầu nội các, ở Đức, gọi là KANZLER (CHƯỞNG ẤN).
Người đứng đầu nội các, ở Nhựt, gọi là SO-RI (TỔNG LÝ).
Người đứng đầu nội các, ở Tàu, gọi là ZHONG-LI (TỔNG LÝ).
Người đứng đầu nội các, ở VN, gọi là THỦ TƯỚNG.

Nguồn: Nguyễn - Chương Mt
-----------------------------------------------------------------------------------
Hình ảnh: Học giả Trần Trọng Kim, người VN đầu tiên mang chức danh Thủ tướng.