Chuỗi ngôn ngữ: "Yịt" / "Yiệt" / "Việt"

CHUỖI NGÔN NGỮ: "YỊT" / "YIỆT" / "VIỆT"

Theo phép chánh tả, viết "Việt", nhưng lạ thay cư dân ở miền Nam và một số tỉnh miền Trung (như "xứ Nẫu" Bình Định, Phú Yên...) lại phát âm là "Yiệt", hay chính xác hơn nữa là "(b)Yiệt" (mím môi âm /b/ rồi bật ra phát âm /yiệt/, nghe vội thì hao hao nhưng không hẳn là âm /ziệt/). Lối phát âm như vậy thường được cho là "phương ngữ" miền Nam và một số tỉnh miền Trung. KHÔNG PHẢI VẬY! "Yiệt" cũng từng là cách phát âm bao đời ở ngoài Bắc luôn, kéo dài cho đến giữa thế ký 17...

* DẪN NHẬP:
Mở đầu bài Bình Ngô đại cáo, có câu:
惟 我 大 越 之 國
Mấy chữ Hán này ông bà ta đọc theo "tiếng Việt" (khác hẳn với tiếng Tàu), nhưng đọc ra làm sao? Thuở xưa làm gì có... máy ghi âm để ghi lại cho chính xác, cũng chưa có hệ thống văn tự biểu âm như chữ Quốc ngữ dùng ghép âm lại, đâu ra đó cho thiệt tỏ tường, mà cách phát âm những chữ "vuông" đều truyền khẩu đời trước cho đời sau. Hễ gặp chữ "vuông" nào thì phải học thuộc lòng cách phát âm của chữ đó, đụng phải chữ khác mà thầy chưa dạy thì... bù trất, khỏi biết đọc luôn.
Thành thử, ngay cả hiện nay vẫn còn một số chữ Hán chưa được nhứt quán trong cách phát âm "Việt-Hán" (phát âm sao mới trúng?).

Đối với bản "Bình Ngô đại cáo", sử gia Trần Trọng Kim là người đầu tiên ghi âm bằng chữ Quốc ngữ để biết đường mà đọc (vào năm 1916). Câu chữ Hán trên được cụ Kim ghi là:
"Duy ngã Đại Việt chi quốc"
(Như nước Việt ta từ trước)

Ở đây, sử gia Trần Trọng Kim đọc 越 thành "VIỆT" trong bối cảnh đầu thế kỷ 20 (ấn bản 1916). Mà âm /v/ trong "Việt", theo giới khảo cứu, chỉ xuất hiện sớm lắm là từ giữa thế kỷ 17 trở lại đây mà thôi.
Trong khi đó, "Bình Ngô đại cáo" có mặt vào thế kỷ 15 (năm 1428), lúc đó chưa có âm /v/, nên "Việt" được cho là đọc thành: "Yiệt"; "Đại Việt" <= "Đại Yiệt".

&1&
Mời quí bạn đọc bài khảo cứu, phân tích tỉ mỉ của Trần Thị Vĩnh Tường (fb Vinh Tran) theo đường dẫn ở cuối stt này (*). Ở đây tôi chỉ ghi chú ngắn gọn một số điểm từ bài khảo cứu này.
Hai cứ liệu quan trọng, đó là:
- Tìm hiểu ngôn ngữ của NGƯỜI MƯỜNG, được cho là người cùng "phả hệ" với chúng ta (người "Việt" cổ xưa), còn gìn giữ nhiều từ vựng & phát âm nguyên thủy.
- Dựa theo vài bộ Từ điển quan trọng (ghi lại diễn trình ngữ âm của người "Việt").

&2&
Theo nghiên cứu của Jeanne Cuisinier, trong tiếng Mường xưa HẦU NHƯ KHÔNG THẤY ÂM /V/ ! Bây giờ ta gọi "Việt", nhưng trong tiếng Mường đọc là "Yịt".

Thêm vài tỉ dụ: "vài đồng" - theo phát âm hiện nay có /v/ trong "vài", nhưng trong tiếng Mường là: "bài tồng";
"chớ cãi vô lí" - theo phát âm hiện nay có /v/ trong "vô", nhưng trong tiếng Mường là: "chở cải bô lỉ";
"con vạc mà đi ăn đêm" - theo phát âm hiện nay có /v/ trong "vạc", nhưng trong tiếng Mường: "con wac mà ti ăn têm";
"đừng có vẽ chuyện ra nữa" - theo phát âm hiện nay có /v/ trong "vẽ", nhưng qua tiếng Mường là: "chở cỏ wẽ chiễn tha nưa";

(mở ngoặc để ý thêm chút: Với câu trên, người miền Nam sẽ phát âm là "đừng có yẽ chiện ra nữa", [chiện] ở đây phát âm giông giống với phát âm [chiễn] nguyên thủy của người Yịt cổ xưa, tức Mường).

&3&
THIẾU ÂM [V] KHÁ NHIỀU trong tiếng nói ngày xưa, qua dẫn liệu về văn bản ghi chép, đặc biệt là Từ điển:

3.1/ Từ điển "Dictionarium Annamiticum Lusitanum et Latinum" (tiếng An Nam - Bồ Đào Nha - Latin) của Alexandre de Rhodes, vào giữa thế kỷ 17 (năm 1651), là một cứ liệu ghi khá tỉ mỉ về cách phát âm của người Đàng Trong lẫn Đàng Ngoài!
Tỉ dụ:
"con yịt", hoặc "con ụit" - tức "con vịt" theo chánh tả hiện nay;
"ông bà ông byãi", hoặc "oũ bà oũ uãi" - tức "ông bà ông vãi" theo chánh tả hiện nay.
Cách ghi "yịt", "byãi" (phát âm mím môi /b/ rồi bật ra "yãi") - cách đọc này hệt như người miền Nam và một số tỉnh miền Trung hiện nay còn giữ: "vịt" vẫn đọc là [yịt], "vãi" vẫn đọc là [byãi] hoặc [yãi]...

Vậy nên, chí ít là cho đến giữa thế kỷ 17, tiếng nói của ông bà chúng ta thiếu vắng rất nhiều âm [v].

3.2/ Đến giữa thế kỷ 19 (năm 1838), trong Từ điển Taberd thấy xuất hiện nhiều âm [v]!

Tỉ dụ: nếu ở từ điển Alexandre de Rhodes ghi "muôn uật" => từ điển Taberd ghi "muôn vật"; từ điển A.de Rhodes ghi "uiệc Chúa" => từ điển Taberd ghi "việc Chúa" ...
Điều này chứng tỏ trong gần hai thế kỷ (Từ điển A.de Rhodes xuất hiện 1651 cho đến Từ điển Taberd 1883):
- hoặc là người [V]iệt đã có những thay đổi trong phát âm;
- hoặc là Taberd cùng cộng sự đã loại bỏ những âm như [b-ỳơ] rồi khoác cho âm /v/ giống tiếng Latinh.

Dù luận giải kiểu nào, âm /v/ cũng đã xuất hiện ít nhiều trong lối ăn tiếng nói trong khoảng thời gian từ giữa thế kỷ 17 đến giữa thế kỷ 19. Nhưng âm /v/ không chiếm địa vị phổ biến cả nước. Bằng chứng là: người ở miền Nam, người "xứ Nẫu"... không phát âm /v/ trong "Việt" mà họ vẫn phát âm như trước đó là /b-yiệt/ hoặc "Yiệt"!

TẠM THAY LỜI KẾT

Chữ 越 được phát âm theo chuỗi sau: YỊT / YIỆT / VIỆT
Vừa là chuỗi có sự tiến triển theo dòng thời gian: "Yịt" trước (người Mường), đến "Yiệt", rồi mới đến "Việt". Lại vừa là chuỗi tiếng nói cùng đồng hiện, hết sức độc đáo trong ngôn ngữ nước ta.

Ngay lúc này "Yịt" vẫn hiện diện trong cách nói của người Mường (được xem là [V]iệt cổ), đồng thời cư dân Nam Kỳ & một số tỉnh Trung Kỳ vẫn phát âm "Yiệt", song hành với cách phát âm "Việt".

Về mặt chánh tả, khi âm /v/ nay đã ngày càng nhiều, chúng ta viết: "VIỆT". Nhưng mặt khác, cần phải giữ gìn cách phát âm "YIỆT" ("(b)yiệt") như một cách ghi nhớ & đền ơn tiên tổ ./.

* THÔNG BÁO: Stt ghi chú trên để quí bạn thấy ngạc nhiên, thú vị; nếu thắc mắc điều gì, mời đọc trọn bài khảo cứu mà tôi có dẫn link kèm theo đây. Xin đừng vội cmt "phản biện" mà chưa đọc bài (có link, bài dài hơn chục trang) - fb của tôi không dành cho những người nông nổi, hóng hớt!

(*) Đọc trọn bài khảo cứu: http://vietsciences.free.fr/…/bienkhao-binhluan/vuanlichsuv…

Nguồn: Nguyễn - Chương Mt
-------------------------------------------------------------------------
Hình 1 & 2: Sinh hoạt tinh thần của người dân trong Nam (Nam Kỳ) ;

Hình 3: Người Mường (được xem là người Yịt/Việt cổ).